Il-Malti Lsien Imħallat (proġett Form 4)

Lingwi differenti li nsibu fil-Mediterran

Mal-medda taż-żmien, il-Mediterran, imżewwaq b’ħafna pajjiżi żgħar u kbar, ħoloq għalih waħdu storja li tibqa’ mfakkra għal bosta snin: storja li permezz tagħha ingħata lewn ġdid lill-ilsna Mediterranji, kif ukoll kellha influwenza kbira f’kontinenti oħra lil hinn mill-Ewropa.

Fost l-aktar lingwi importanti li nsibu fil-Mediterran niltaqgħu ma’ l-Ispanjol, lingwa Romanza u li jekk tismagħha tinduna li tixbah ħafna lit-Taljan.  Din il-lingwa nfirxet lil hinn mill-Mediterran u daħlet f’pajjiżi oħra akbar minn Spanja.  Dan l-ilsien infirex l-aktar fil-kontinent ta’ l-Amerka n-naħa t’isfel imsejħa l-Amerka Latina, fejn l-Ispanjoli kellhom il-ħakmiet ta’ dawn il-pajjiżi f’idejhom.  Ilsien ieħor li jixbah l-Ispanjol huwa l-Portuġiż li ħalla influwenza kbira fl-aktar pajjiż tal-Amerka t’Isfel: il-Brażil, li għal bosta snin kien f’idejn il-Portugiżi.

Ilsien ieħor importanti fil-Mediterran huwa t-Taljan li ħalla effett kbir l-aktar fuq il-Malti.  Kliem mill-Isqalli u mit-Taljan beda dieħel ħelu ħelu u ħoloq strutturi sodi fil-Malti.  Dan ġara minħabba l-fatt li aħna qattajna ħafna żmien f’kultura Taljana, anki fl-iskejjel tagħna, kif ukoll għamilna żmien twil nużaw din il-lingwa f’postijiet ta’ importanza bħal Qorti.

Żewġ lingwi importanti huma l-Franċiż u l-Grieg.  Tal-ewwel ħalla influwenza kbira fl-Ewropa, tant li jitqies bħala lingwa importanti daqs l-Ingliż għall-komunikazzjoni.

It-tieni lsien huwa wieħed mill-eqdem li nsibu.  Qabel ma l-Ingliż ħa l-popolarità tiegħu, il-Grieg kien mitkellem minn nies ta’ ċertu skola.  Il-grammatika tiegħu, madankollu, mhijiex daqstant qadima għax inkitbet 100 sena ilu u ħafna minn dak li nkiteb ġie bbażat fuq il-grammatika tal-lingwista Dionysius Thraxe.

Ilsienna, għalkemm mitħaddet biss fil-gżejjer tagħna, huwa fost l-eqdem ilsna Mediterranji, għaliex fih diversi elementi li mhux kollha huma l-istess.  Insibu kliem li, kif diġà għedna, ħadnieh mill-Isqalli u mit-Taljan u dan jista’ jkollu madwar 800 sena.  Hekk insibu kliem bħal:

      bata

      duluri

      purċissjoni

Kif se naraw aktar ‘il quddiem, kliem ieħor inwiret mill-Għarbi kif ukoll mill-Ingliż li qed ikollu influwenzi qawwija ħafna fuq l-ilsna Mediterranji.

Għalhekk nistgħu ngħidu li għalkemm Malta tinsab fiċ-Ċentru tal-Mediterran, f’pożizzjoni li ħafna mill-pajjiżi l-kbar jgħiru għaliha, madankollu ma kinux il-lingwi Ewropej biss li għenu lill-Malti jiżviluppa kif nafuh illum, imma kien hemm kontinent ieħor, l-Afrika ta’ Fuq, li ta dehra kompletament differenti lill-ilsienna.

L-element Semitiku fil-Malti

L-Għarab ġew Malta fis-sena 870, u damu fostna għal aktar minn mitejn sena.  Għalhekk, il-Maltin, mingħajr ma ntebħu, bdew idaħħlu vokabularju ieħor meħud minn din il-lingwa.  Il-Malti kif nafuh illum huwa magħmul minn taħlita ġmielha ta’ Għarbi, li minn nfisha hija waħda sabiħa u tagħmel l-ilsien Malti għani fil-vokabularju.  Dan ma jfissirx li nistgħu ngħidu li l-Malti huwa lsien Għarbi, għax kif nafu l-Malti għaqqad miegħu kliem li ġej mit-Taljan u mill-Ingliż.  Minħabba dan il-għan, il-Malti jissejjaħ ilsien imħallat.

Nistgħu nibdew biex ngħidu li kliem li ġej mill-Għarbi x’aktarx jesprimi oġġetti jew ideat li għandhom x’jaqsmu mal-ħajja sempliċi ta’ kuljum:

      deheb

      ħabel

      ħobż

      ħġieġ

      ktieb

      serriq

      sinna

      żarbun

Il-bażi ta’ lsienna hija kollha kemm hi Semitika u għalhekk isibu li l-maġġoranza kbira ta’ gruppi differenti t’affarijiet huma ġejjin mill-Għarbi:

      xi minerali u metalli: ħadid, żejt, fidda

      xi bhejjem, ħut u frott: ħanżir, għarusa, ħawħ

      xi rettili u nsetti: serp, dubbiena, ħanfusa

      xi partijiet tal-ġisem: għajnejn, ġenbejn, idejn

      il-ħin u l-istaġuni: il-ħamsa, is-sitta, il-ħarifa

      in-numri: wieħed, tnejn, tlieta…

      l-ilwien: aħmar, aħdar, iswed…

Bħal fl-Għarbi, il-verbi huma l-biċċa l-kbira trilitteri, u bħal fl-Għarbi wkoll, wieħed jista’ jinduna x’verb ikun anki mill-għerq:

      k-t-b à kiteb

      s-r-q à seraq

      t-l-q  à telaq

      w-r-j à wera

      t-j-r  à tar

L-Għarbi tant kellu influwenza qawwija li fil-Malti rnexxielu jdawwar verbi ta’ nisel Rumanz u Ingliz f’sura Semitika:

      Għarbi: kataba     naktib       nikteb

      Taljan:  educare   Io educo   neduka

      Ingliż:   to park    I park        nipparkja

M’hemmx dubju li l-Għarab tawna sisien Semitiċi soda f’ilsienna.  Wara li telqu minn Malti, il-Malti baqa’ fuq għeruq Semitiċi, allavolja bdew deħlin influwenzi ta’ ilsna Ewropej.

  

L-element Romanz fil-Malti

Irridu ngħidu li għalkemm il-bażi tal-Malti hija Semitika, madanakollu xorta ma nistgħux ninsew li l-Malti għandu numru kbir ta’ vokabularju ġej mit-Taljan.  Mal-miġja tan-Normanni f’Malti, il-folja bdiet tinqaleb.  Għalkemm il-Malti ta’ dak iż-żmien żamm lin-Normanni bogħod milli jikkomunikaw, dawn xorta għamlu li setgħu biex inibbtu fost il-poplu kliem Romanz fl-ilsien Malti kif kien mitħaddet dak iż-żmien.

Imma l-akbar influwenza li r-Romanz kellu fuq il-Malti, kienet mal-miġja tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta.  Dan minħabba li l-kavallieri li kienet tħaddan l-Ordni kienu ġejjin minn pajjiżi Ewropej.  Fis-16-il seklu, kellna wkoll influwenza qawwija tal-Isqalli u t-Taljan mill-kleru Sqalli stess, nutara kif ukoll avukati.

Bil-mod il-mod, speċjalment fil-Belt Valletta, il-poplu beda jdaħħal kliem Romanz li Vassalli, għall-bidu, sejjaħlu “Malti korrott”.  Imma llum ma naħsbuhiex hekk.  Il-Malti kompla ssebbaħ għax kien kapaċi jżewwaq żewġ kultri ta’ ilsna differenti: id-dinja Għarbija ma’ dik Taljana.

L-istorja tkompli tikber meta fl-1880 insibu ġlieda ħarxa bejn żewġ partiti Malti: il-partit Antiriformista kien favur it-tisħiħ tat-Taljan fil-kultura Maltija, filwaqt li l-partit Riformista kien favur id-dħul tal-Ingliż u l-Malti fl-edukazzjoni.  Din il-ġlieda baqgħet sejra sal-1934.

Illum li qegħdin distanza ’l bogħod minn dan iż-żmien, naraw kemm l-istorja tinfluwenza l-ilsien tal-poplu.  Mir-Romanz ħadna kliem żviluppat u aktar avvanzat minn dak Semitiku:

Semitiku	Romanz
għorfa	kamra
qorq	sandli
fiergħa	vojta
ħatem	ċurkett
rieda	volontà

Fil-Malti daħħalna wkoll tipi differenti ta’ snajja’ mit-Taljan:

      induratur

      librar

      dentist

      furnar

      barbier

      skarpan

Daħħalna wkoll verbi bħal:

      nappoġġja

      inparla

      nikkopera

Ir-reliġjon ukoll tatna spinta qawwija għall-kliem Romanz fil-Malti, u għalhekk insibu xi kliem assoċjat mat-twemmin tagħna:

      liturġija

      tabernaklu

      altar

      rużarju

L-element Ingliż fil-Malti

Fl-1800, wara t-tluq tal-Franċiżi minn Malta, ġie poplu ieħor aktar qawwi minn ta’ qablu biex jaħkem lil gżiritna: l-Ingliżi.  Meta l-Ingliżi ġew Malta riedu li jdaħħlu l-Ingliż fil-gżejjer tagħna, li kien diġà qed juri progress madwar id-dinja.  Għalhekk taħt il-mexxej Malti, Sigimondo Savona, li kien fil-partit Riformista, daħħlu l-Malti fl-iskejjel tal-Gvern bil-ħsieb li jdaħħlu l-Ingliż miegħu.

Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, il-popli tal-Ewropa reġgħu bdew jingħaqdu u għalhekk l-Ingliż beda jieħu xejra Internazzjonali.

F’Malta, l-Ingliż mexa ħafna u kellu l-influwenza tiegħu fuq il-Malti.  Wara l-1934, meta l-Malti sar uffiċjalmenti l-ilsien nazzjonali tagħna, l-Ingliż daħal bħala l-ilsien uffiċjali ta’ pajjiżna.  Beda jintuża fl-amministrazzjonijiet kollha: fl-iskejjel, fid-dipartimenti u l-uffiċini tal-Gvern.

Bejn il-binja tal-malti u dik tal-Ingliż, nistgħu ngħidu li m’hemm xejn komuni.  Iżda xorta waħda rnexxielna nfasslu kliem Ingliż biex dan joqgħod eżatt fil-vokabularju tagħna.  Hekk insibu:

Malti	Ingliż
kitla	kettle
kejk	cake
kompjuter	computer
futbol	football
kowċ	coach
tim	team

Ninnutaw ukoll li ċertu kliem li ġej mill-Ingliż ħa l-plural Malti:

Singular	Plural
krejn	krejnijiet
sett	settijiet
tank	tankijiet
ċans	ċansijiet

Għandna wkoll xi verbi:

      nissetilja

      nipparkja

      naffaċja

Irridu ngħidu li l-Ingliż ma daħalx biss f’Malta u f’pajjiżi maħkuma minn din il-kolonja, imma wkoll f’pajjiżi fejn qatt qabel ma kienu tgħallmu din il-lingwa.  Bdew jinħolqu għaqdiet internazzjonali bħal Commonwealth, il-Ġnus Magħquda, il-UNESCO, il-UNICEF u oħrajn.  Minħabba f’hekk, kien hemm bżonn ta’ lingwa komuni għal nies ta’ ilsna differenti.

F’Malta għandna għax inħossuna xxurtjati li konna minn tal-ewwel li ksibna dan l-ilsien.  Illum dan iservina biex permezz tiegħu nikkomunikaw ma’ popli oħrajn li jiġu f’pajjiżna jew li aħna mmorru f’tagħhom.

Lingwa li qiegħda tinbidel

It-tfassil ta' alfabett wieħed għall-Maltin kollha ħa madwar mitejn sena sakemm żviluppa bejn l-1750 u l-1956.  Mill-kotba u ġurnali stampati nafu li l-Malti qatt ma nkiteb b'alfabett Għarbi, imma b'alfabett Latin, ħlief xi tikek, aċċenti u xi sing, illi xi wħud minnhom għadna nużawhom sal-lum.

Ftit snin ilu, il-Professur Wettinger, flimkien ma' Patri Fsadni O.P., sabu kitba bil-Malti magħrufa bħala l-Kantilena.  B'hekk dawn iż-żewġ persuni fetħulna t-triq ta' kif naħsbu li kienet il-lingwa Maltija sa mill-ewwel oriġini tagħha.

Iżda minn dak iż-żmien 'l hawn, il-Malti nbidel mhux ħażin.  Fejn qabel konna nsibu ħafna kliem Semitiku, issa ninnutaw li dan naqas u minfloku daħal kliem Rumanz u Ingliż.  Naturalment, fil-bliet kien aktar faċli għall-ilsien Malti li jieħu sura oħra.  Fl-irħula, il-Malti baqa' x'aktarx Semitiku, marbut ma' ħajja sempliċi u agrikola.

Fi żmien il-Kavallieri, li bnew il-Belt Valletta fl-1566 bl-għajnuna tal-Maltin, insibu li ħafna nies bdew iħallu l-irħula tagħhom u jmorru joqogħdu fil-bliet.  Dawn bdew jindunaw bil-bidla tal-Malti fil-bliet u, bil-mod il-mod huma wkoll irnexxielhom jilħqu dan l-istandard.

L-ewwel grammatika serja tal-Malti kitibha Vassalli, l-ewwel bil-Latin, imbagħad bit-Taljan.  It-tieni grammatika kitibha l-Kanonku Panzavecchia u wara li nkitbet dik ta' Sutcliffe, inħarġet oħra aktar serja ta' Ninu Cremona b'edizzjoni qasira għat-tfal.

L-aktar djaletti u vokabularju qodma baqgħu jinżammu mill-ġenerazzjoni adulta.  Sa ftit żmien ilu, konna nsibu ħafna anzjani li jużaw ħafna vokabularju Semitiku, imżewwaq b'xi qawl jew idjoma.  Ħafna minn dawn il-qwiel u idjomi qegħdin jinqatgħu mill-ġenerazzjoni żagħżugħa u qed jibqgħu biss memorja fil-kotba tagħna.

Tassew li l-Malti, bħall-ilsna l-oħra, għandu qawwa interna li żammitu ħaj għal mijiet ta' snin, meta ħadd ma kien ħa ħsiebu.  L-istorja twila ta' din iċ-ċiviltà sawret il-Malti kif nitkellmuh illum.

Il-Bilingwiżmu

X’inhu l-Bilingwiżmu?

Kull bniedem li jitwieled normali għandi l-ħila li jitgħallem il-lingwa materna tiegħu b’mod naturali.  Meta mbagħad jibda jmur l-iskola, jibda jitgħallem aktar il-lingwa ta’ pajjiżu, u forsi xi lingwi oħra wkoll (fil-każ tal-Maltin, jibdew jitgħallmu l-Ingliż).  Meta wieħed jitgħallem żewġ ilsna flimkien, ngħidu li hemm il-Bilingwiżmu.

Illum il-ġurnata mn’alla li għandna l-Ingliż ukoll għax kieku kellna l-Malti biss konna nkunu maqtugħin mill-bqija tad-dinja.  Illum kulħadd jitgħallem l-Ingliż, li sar it-tieni lingwa tagħna, u permezz tiegħu nistgħu nikkomunikaw mal-bqija tad-dinja.