IL-VOKALI
1. Il-vokali huma: a, e, i, o ,u, ie. Dawn huma importanti għax jagħtu l-leħen lill-kelma.
2. F’kull
sillaba jkollna dejjem vokali
waħda. Ngħidu aħna, qasrija = qas-ri-ja.
Il-J u l-W – Il-Konsonanti Dghajfin
1. Meta
kelma tispiċċa b’vokali u kelma oħra warajha tibda bil-vokali i jew u, dawn jinkitbu j jew w. Dawn
il-konsonanti jissejħu konsonanti
dgħajfin. Ngħidu aħna, għandha jdejha...
2.
Eċċezzjonijiet meta l-i u u ma jinbidlux: Meta l-vokali ma tkun
tal-leħen, p.eż. ħafna Ingliżi; ħafna uffiċjali. Dan il-każ
japplika għal kull kelma li ġejja min-nisel Taljan. Eżempji oħra huma: interessanti, importanti,
użanzi, umbrella...
3. L-ittri j u w jinkitbu doppji biss meta qabilhom u warajhom ikun hemm vokali. Jiġifieri, ħajja iżda ħajti u mhux ħajjti; dawwar
iżda dawru mhux dawwru.
L-GH U L-H
L-Għ
1. L-għ fil-bidu tal-kelma ma tinstemax, iżda
nħossu li hemm ittra twila. P.eż. għar, għajn.
2. L-għ tinstema’ ħ meta jkollha l-h
warajha ġo kelma, il-bqija ma tinstemax.
P.eż., qatagħha, waqqagħhom,
iżda xogħol, nagħġa
3. L-għ f’tarf il-kelma tinstema’ ħ meta tinkiteb, iżda ma tinstemax jekk
flokha niktbu ’. P.eż. qlugħ, uġigħ, iżda biża’, qata’.
4. Kif se
niktbu l-għ dejjem f’postha? Hemm dawk li jissejħu mudelli u permezz tagħhom
nagħrfu fejn għandha titpoġġa l-għ.
a. Fil-każ
tal-verbi, kliem li jibda bl-għ irid
isegwi l-mudell resaq.
għoġob – resaq
jogħġbu – jersqu
b. Verbi
bl-għ fin-nofs inqabbluhom mal-mudell
seraq:
lagħab – seraq
nilagħbu – nisirqu
ċ. Verbi
bl-għ fit-tarf inqabbluhom mal-mudell
kiser:
laqa’ – kiser
laqagħhom –
kisirhom
d. Fil-każ
tan-nomi, kliem li għandu l-għ
fin-nofs irid isegwi l-mudell laqam:
xogħol – laqam
xogħli – laqmi
L-h
5. L-h fil-bidu ma tinħassx jew inkella kemm
kemm. Per eżempju, hemm, hemża, hieni.
6. L-h ġewwa
l-kelma tinħass ħ jekk ikollha għ ħdejha, inkella ma tinħassx. Ngħidu aħna, magħha, tagħhom iżda xahar, xbieha
7. Kif se niktbu l-h
dejjem f’postha? Anke f’dan il-każ hemm
il-mudelli biex insegwu.
a. Fil-każ tal-verbi, kliem li għandu l-h fin-nofs għandu jsegwi l-mudell seraq.
deher – seraq
dhert – sraqt
dehru – serqu
b. Fil-każ tan-nomi, kliem bl-h fin-nofs irid isegwi l-mudell laqam.
deheb - laqam
dehbi – laqmi
8. Meta l-h tkun fl-aħħar
tal-kelma, din dejjem tinstema’ ħ,
i.e. iblah, ikrah. Biex tkun taf hijiex ħ jew h, nissel minnha
kliem ieħor. Per eżempju, iblah – bluha, ikrah – kruha, iżda sabiħ –
sabiħa, xiħ – xjuħija.
IN-NOM
In-nom huma l-isem ta’ xi ħadd jew ta’ xi ħaġa, per
eżempju, raġel, għasfur, ħuta, ktieb.
Kif
jinqasam in-nom?
In-nom jinqasam f’disa’ gruppi:
1.
Komuni:
nom ordinarju li m’huwiex isem.
Eż: bniedem, qattus.
2. Proprju: nom li jinkludi ismijiet ta’ nies, pajjiżi,
bliet, kotba, eċċ.
Eż: Toni, Mercedes.
3.
Konkret:
nom li jaqa’ taħt is-sensi tagħna, jiġifieri li nistgħu narawh u nħossuh.
Ngħidu aħna, ġebel, mejda.
4.
Astratt:
nom li ma jaqax taħt is-sensi tagħna, jiġifieri la narawh u lanqas inħossuh.
Eż: irġulija, mħabba.
5. Animat: nom li juri xi ħaġa ħajja.
Eż: qattus, tifla.
6. Inanimat:
nom li juri xi ħaġa mhux ħajja.
Eż: siġġu, tieqa.
7.
Verbali:
nom li ġej minn verb.
Per eżempju: żifen żifna; niżel niżla.
8.
Denominattiv:
nom li ġej minn nom ieħor.
Per eżempju: xjuħija
minn xiħ; tfulija minn tifel.
9.
Kwalifikattiv:
nom li ġej minn aġġettiv.
Per eżempju: kruha minn
ikrah; ħxuna minn oħxon.
In-nom
jista’ jkun ta’ għadd (singular/plural/għadd imtenni) jew ta’ ġens (maskil/femminil)
Is-Singular
jinqasam fil-Farrad Waħdieni u fil-Kollettiv.
Il-Farrad Waħdieni juri xi ħaġa
waħda.
Eż: karozza, ħobża.
Il-Kollettiv juri l-oġġetti bħala
għadd wieħed.
Eż: ħobż frisk, larinġ magħsur.
Il-Plural
juri żewġ affarijiet jew aktar.
Eż: karozzi, tuffiħat.
Il-Plural jista’ jkun Sħiħ jew Miksur.
Il-Plural Sħiħ jissejjaħ Sħiħ
għax il-kelma fis-singular tibqa’ sħiħa fil-Plural.
Eż: baħri – baħrin, omm - ommijiet.
Il-Plural Miksur jissejjaħ hekk
għax isir tibdil fil-qagħda tal-ittri tas-Singular.
Eż: farfett – friefet, tieqa - twieqi.
Xi drabi, l-istess nom jista’ jkollu l-Plural Sħiħ u l-Plural Miksur.
Eż: naħa – naħat – nħawi
Xi ftit nomi għandhom il-Plural
Irregolari. Dan jiġri meta nom fis-singular
jinbidel fil-plural.
Eż: mara – nisa, tifel - subien, tifla - bniet.
L-Għadd
Imtenni jeħduh nomi li jfissru żewġ
jew par ta’ għamla waħda (tal-istess
oġġett). Huwa jsir bl-għajnuna
tas-suffissi ejn jew ajn man-nom fis-singular. P.eż. id
+ ejn = idejn; saba’ + ajn = subgħajn.
Eż: jum – jumejn, sieq - saqajn, biċċa - biċċtejn.
Eżempji ta’ nomi maskili nsibu: tifel, siġġu, sajf, biża'.
Eżempji ta’ nomi femminili nsibu: tifla, mejda, xitwa, kesħa.
L-AĠĠETTIV
Il-gradi tal-aggettiv
1. Il-Grad Pożittiv meta ma jsir ebda paragun jew tqabbil. P.eż. Malta
sabiħa.
2. Il-Grad Komparattiv meta jsir paragun bejn żewġ nomi. P.eż. Pariġi isbaħ minn Malta.
3. Il-Grad Superlattiv meta jsir paragun bejn iżjed minn żewġ nomi. P.eż. Il-Bibbja hu l-isbaħ ktieb tad-dinja.
4. Is-Superlattiv Assolut nagħmluh billi nżidu ħafna, wisq, tassew, tabilħaqq, għall-aħħar,
mal-aġġettiv. P.eż. Philip huwa wisq għaref,
Luke tabilħaqq bravu, Joseph tassew twil…
L-ISTAT KOSTRUTT
1. L-Istat Kostrutt isir billi tneħħi l-artiklu tal-ewwel nom u
l-partiċella ta’. P.eż. Il-bieb tal-għorfa
à Bieb il-għorfa
2. Fl-Istat Kostrutt jista’ jkollna aktar minn żewġ nomi. P.eż. Missier
u omm il-mara tiegħu mhumiex minn Ħal Għargħur à Missier u omm martu mhumiex minn Ħal
Għargħur. F’dan il-każ, in-nom tal-aħħar biss jieħu l-artiklu jew
il-pronom mehmuż.
IL-VERB
Il-verbi fil-Malti jistgħu jkunu ta’ nisel Semitiku, ta’ nisel Romanz u ta’
nisel Ingliż. Il-verbi ta’ nisel
Semitiku jistgħu jkunu Trilitteri (3
konsonanti – kiser) jew kwadrilitteri (4 konsonanti – farfar).
Il-verbi Trilitteri jistgħu jkunu sħaħ, torox
jew dgħajfin:
Il-verbi sħaħ huma
dawk il-verbi li dejjem jidhru bi tliet konsonanti. Ngħidu aħna, kiser, seraq, resaq, għażel, lagħab, sama’. Għaldaqstant, ngħidu li l-mudell tal-verb
sħiħ huwa: k-v-k-v-k.
Il-verbi torox huma
wkoll sħaħ għax għandhom ukoll tliet konsonanti, iżda l-mudell huwa: k-v-k-k,
jiġifieri għandu sillaba waħda u jispiċċa b’konsonanti doppja. Ngħidu aħna, ħabb,
għadd.
Il-verbi dgħajfin huma
dawk il-verbi li għandhom j
jew w. Ngħidu aħna, weħel, qam, nesa. U intom tgħidu, weħel fih
il-konsonanti w imma qam u nesa
ma fihomx. Għalhekk, l-ewwel ħaġa li
rridu nagħmlu hija li noħorġu nom mill-verbi
dgħajfin, per eżempju qam qawma, nesa nisja biex
b’hekk niskopru l-konsonanti j jew w.
Tinsiex li l-verbi trilitteri dejjem irid ikollhom tliet konsonanti!!
Il-verbi
dgħajfin jinqasmu fi tliet gruppi differenti: XEBBIEĦI, MOĦFI, NIEQES
IL-FOROM TAL-VERBI
Il-verbi Trilitteri jinqasmu f’għaxar forom. L-ewwel forma hija ewlenija u d-disgħa l-oħra huma mnisslin, jiġifieri noħorġuhom mill-ewwel forma.
L-ewwel forma
L-ewwel forma tal-verb hija l-Mamma
u din noħorġuha billi nistaqsu “huwa
x’għamel?” F’din il-forma nsibu kemm
verbi Trilitteri kif ukoll Kwadrilitteri.
Eżempju: żebagħ, ħanxar, lagħab,
nesa…
It-tieni forma
It-tieni forma tal-verb issir billi tirdoppja l-konsonanti tan-nofs
tal-verb fl-ewwel forma. Per eżempju, kiser à
kisser, waqaf à waqqaf…
It-tieni forma ma toħroġx biss mill-verbi iżda anke min-nomi u
mill-aġġettivi. Per eżempju, baħar à
baħħar, aħmar à ħammar…
It-tielet forma
It-tielet forma tal-verb issir billi ttawwal l-ewwel vokali tal-verb
fl-ewwel forma f’ie jew a (ā) twila. Per
eżempju, qagħad à qiegħed, qerr à qārar…
It-tielet forma ma toħroġx biss mill-verbi iżda anke min-nomi. Per eżempju, ragħad à riegħed, ħars à ħāres.
Il-verbi tat-tielet forma huma verbi
transittivi, jiġifieri l-azzjoni tgħaddi mis-suġġett għall-oġġett.
Ir-raba’ forma
Din il-forma hija rara
ħafna fil-Malti u fil-fatt, ħafna jsostnu li, l-uniku verb li jaqa’ taħt din
il-forma huwa wera.
Il-ħames forma
Il-ħames forma
tal-verb issir billi żżid t quddiem
il-verbi fit-tieni forma. Verbi li
jibdew bil-konsonanti ċ, d, ġ, s, x, ż u
z jassimilaw mal-prefiss tal-ħames
forma u minflok t nirdoppjaw l-ewwel
konsonanti. Per eżempju, kisser à
tkisser, qatta’ à tqatta’, sebbaħ à
ssebbaħ, ġedded à ġġedded…
Is-sitt forma
Is-sitt forma tal-verb issir billi żżid t quddiem il-verbi fit-tielet forma. Verbi li jibdew bil-konsonanti ċ, d, ġ, s, x, ż u z jassimilaw u allura,
minflok t nirdoppjaw l-ewwel
konsonanti. Per eżempju, riegħed à
triegħed, qiegħed à
tqiegħed…
Is-seba’ forma
Is-seba’ forma tal-verb issir mill-ewwel forma bi tliet modi:
- N quddiem l-ewwel konsonanti, eż. qatel
à nqatel, kiser à nkiser…
- NT quddiem l-ewwel konsonanti, eż. bagħat
à ntbagħat, wiżen à ntiżen…
- N quddiem l-ewwel konsonanti u T
warajha, eż. sab à nstab, sadd à nstadd…
It-tmien forma
It-tmien forma tal-verb issir mill-ewwel forma billi żżid l-ittra T wara l-ewwel konsonanti
tal-verb trilitteru. Per eżempju, mela à
mtela, laqa’ à ltaqa’…
Id-disa’ forma
Il-verbi tad-disa’
forma jitnisslu minn verbi tal-ewwel forma li llum intilfu. (Għaldaqstant innissluhom
mill-aġġettivi.) Dawn huma verbi
monosillabi vokali waħda u jkollhom ā
jew ie bħala vokali. Dawn il- verbi, li mhumiex aktar minn 40,
juru:
- aspett fiżiku,
eż. ċkejken à ċkien, qasir à qsar…
- kulur, eż. iswed à swied, abjad à bjad…
- kwalità, eż.
sabiħ à sbieħ, artab à rtab
L-għaxar forma
L-għaxar
forma tal-verb issir billi żżid st
quddiem verbi tal-ewwel forma, iżda l-ewwel forma ta’ dawn il-verbi, tlifna
ħafna minnhom. Allura, kull meta
tistaqsi “huwa x’għamel?” u l-verb ikollu st
quddiem, għid li huwa tal-għaxar forma.
Per eżempju; staħba, stenbaħ,
stagħġeb…
IZ-ZOKK MORFEMIKU
Fil-waqt li verbi
Semitiċi jaħdmu bis-sistema trilittera u noħorġu l-għerq tagħhom, eż. ħareġ à ħ-r-ġ, il-verbi
ta’ nisel Romanz u Ingliż m’għandhomx għerq.
Dawn jaħdmu biz-zokk morfemiku u l-prefissi/suffissi. Biex tagħraf liema huwa z-zokk morfermiku
l-ewwel li trid tagħmel hu li toħroġ lista’ ta’ kliem mill-kelma li jkollok
(kemm verbi kif ukoll nomi), u wara tara liema hija dik il-parti ripetuta
f’dawn il-kelmiet. Din il-parti ripetuta hija z-zokk
morfemiku!
EŻ park, kowċ, skor, eduk, xutt
